1869 yılında yayınlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi taşrada ibtidâî mekteplerinin kuruluş ve idaresiyle ilgili hususları maarif meclisleri ile maarif komisyonlarına havale etti. Vilâyet ve müstakil liva merkezlerinde maarif meclisleri/idareleri 1880’li yıllardan itibaren kurulmaya başlandı. İzmit Maarif Meclisi 1883 yılında teşkil edildi. Liva merkezinde aynı zamanda başkan ve üyeleri fahri olarak görev yapan maarif komisyonu kuruldu. İzmit Maarif Komisyonu kuruluşunu müteakip ibtidâî mektepleri açmaya başladı. Maarif Komisyonu ilk olarak ibtidâî mektepleri finansman sorununu çözmek için mahalli imkânlarla kaynak bulmaya çalıştı. Bu noktada evkaf-ı münderise en önemli mali kaynağı teşkil etti. İzmit kasabasında geleneksel usulde eğitim-öğretim faaliyetlerine devam eden çok sayıda sıbyan mektebi vardı. 1896 yılında İzmit kasabasında usul-ı atik üzere tedrisata devam eden veya ya harap halde bulunan ya da amacı dışında kullanılan sıbyan mekteplerinden bazıları Yeniyalı Camii civarındaki Buğday Meydanı’nda Çalık Ahmet Ağa Vakfı’na ait sıbyan mektebi, Velihoca Mahallesi’ndeki Ali Çavuş Vakfı’na ait sıbyan mektebi, Gazi Bayırı’nda Kürkçüler Mahallesi’nde Ayşe Kadın’ın bina ettirdiği sıbyan mektebi, Yukarıpazar’daki sıbyan mektebi, Hanlarbaşı Cami-i Şerifi avlusundaki sıbyan mektebi, Hüseyin Paşa Mahallesi’ndeki sıbyan mektebi, Bağçeşme’deki sıbyan mektebi ve Pertev Paşa Sıbyan Mektebi idi. Pertev Paşa Sıbyan Mektebi 1908 yılında harap haldeydi. İzmit Maarif Komisyonu genelde sıbyan mekteplerini usûl-i cedîde tahvil ederek ibtidâî mekteplerini açtı. Liva merkezindeki maarif komisyonu yanında sancaktaki kaza merkezlerinde de maarif komisyonları kuruldu.

İzmit Maarif Komisyonu 1883 yılında teşkil edildi. Maarif Komisyonu bir buçuk yılda başarılı çalışmalar yaptı. 5 Haziran 1884 tarihine kadar İzmit kasabasında üç erkek ve bir kız ibtidâî mektebi açtı. İbtidâî mektepleri muallim maaşları maarife terk edilen evkaf-ı münderise gelirleri ile yeniden inşa edilen ebniye kiraları ve öğrenci velilerinden alınan tedris ücretleri ile ödendi. Bazen Liva İdare Meclisi kararıyla belediye vergi gelirlerinden ibtidâî mektepleri muallim maaşlarına tahsisat ayrıldı.

Defterdar Abdüsselam Bey Vakfı İmareti uzun süre âtıl kalarak harap hâle gelmişti. Bu sebeple imâret yerinde 1870’li yılların sonunda sıbyan mektebi tesis edildi. İzmit Maarif Komisyonu, İmaret Sıbyan Mektebi’ni usul-ı cedide tahvil ederek 1883 yılında İmiret Erkek İbtidâî Mektebi’ni açtı. İzmit Mutasarrıflığı Maarif Nezareti’ne usul-ı cedideye dönüştürülen İmaret Erkek İbtidâî Mektebi’nde öğretime başlanması, mektebe muktedir bir muallim atanması gerektiğini bildirdi. Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi 20 Mart 1883 tarihinde İmaret Erkek İbtidâî Mektebi Muallim-i Evvelliği’ne İstanbul Darülmuallimin-i Sıbyanı’ndan şehadetname alarak mezun olan Üsküdar’da Rüstem Paşa İbtidâî Mektebi muallimi Mustafa Efendi’nin 600 kuruş maaşla atanmasını kararlaştırdı. Maarif Nezareti 26 Mart 1883 tarihinde İzmit Mutasarrıflığı’na bilgi verdi. Mustafa Efendi İzmit’e gönderildi. Mustafa Efendi 1 Nisan 1883 tarihinde İmaret Erkek İbtidâî Mektebi’nde görevine başladı. Maarif Komisyonu maaşını 300 kuruşa düşürdüğü için muallim-i evvellik görevinden istifa etti. Yerine Maarif Nezareti’nin emriyle 1888 yılında İstanbul Darülmuallimin-i İbtidâîsi’nden mezun Akhisarlı Ali Rıza Efendi 250 kuruş maaşla atandı. Bu arada İzmit Maarif Meclisi kararıyla muallim-i evvelliğe ehliyetnamesi olmayan başka biri tayin edildi. Ali Rıza Efendi 15 Eylül 1888 tarihinde Maarif Nezareti’ne takdim ettiği arzuhalde İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i evvelinin istifa etmesi üzerine yerine tayin edildiğini, İzmit’e giderek mutasarrıflığa başvurduğunu, İzmit Mutasarrıflığı’nın evrakını Maarif Komisyonu’na havale ettiğini, muallim-i evvelin istifası üzerine Maarif Komisyonu’nun yerine ehliyetnamesi olmayan başka birini tayin ettiğini, Maarif Komisyonu’nun kendisine, yerine başka muallim-i evvel atandığı için kabul edilemeyeceğini beyan ettiğini, han köşelerinde zarurete maruz kaldığını, yaklaşık iki yılını muallimliğe hasrederek ehliyetname aldığını, İzmit Mutasarrıflığı’na kabulüne ya da aksine dair bir emirname yazılması gerektiğini ifade etti. Maarif Nezareti’nin emriyle Ali Rıza Efendi 23 Temmuz 1888 tarihinde İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i evvelliğine 250 kuruş maaşla yeniden atandı. İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i evveli Ali Rıza Efendi 10 Şubat 1892 tarihinde Maarif Nezareti’ne takdim ettiği arzuhalde Darülmuallimin-i İbtidâî mezunu olduğunu, görevini layıkıyla yaparak ahalinin memnuniyetini kazandığını, talebenin eğitim ve öğretim düzeyini ilerlettiğini, mektebi İzmit ve taşrada benzeri bulunmayan birinci derecede bir mektep hâline getirdiğini, ahali tarafından taltif edilmesi için İzmit Mutasarrıflığı’na defalarca mahzar takdim edildiği halde neticesinin görülemediğini, ahalinin Maarif Nezareti’ne de mahzar gönderdiğini, Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi’nin ileride icabına bakılmasına karar verdiğini, ahali nezdinde mahcup duruma düştüğünü, taltif edilmesini istediği ifade etti. Maarif Nezareti 5 Mayıs 1892 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne takdirname yazılmak üzere başarılı hizmetleri hakkında bilgi verilmesi gerektiğini bildirdi. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü 12 Kasım 1892 tarihinde Maarif Nezareti’ne Ali Rıza Efendi’nin taltifi hususunun Maarif Nezareti’ne arzının ahali tarafından mazbata ile istendiğini, Ali Rıza Efendi’nin iffet ve istikamet sahibi olduğunu bildirdi. Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi 22 Kasım 1892 tarihinde Ali Rıza Efendi’nin taltifine dair İzmit Mutasarrıflığı’ndan bilgi istenmesi gerektiğini ifade etti.

İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i evveli Ali Rıza Efendi İzmit İdadi Mektebi İbtidâî şubesi ihtiyat sınıfı muallimliği de yaptı. Maarif Meclisi’nin 9 Mayıs 1898 tarihli kararıyla İzmit İdadi Mektebi’nde Mehmet Nuri Efendi’nin üzerindeki 150 kuruş maaşlı birinci sınıf Türkçe muallimliğine İdadi Mektebi İbtidâî şubesi ihtiyat sınıfı muallimi Ali Rıza Efendi ilave memuriyetle atandı. Maarif Nezareti 14 Haziran 1898 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bilgi verdi.

İzmit Maarif Sandığı emini Ziya Efendi’nin Maarif İdaresi Kitâbet ve Muhasebe Refikliği’ne atanması üzerine yerine İzmit İdadi Mektebi Türkçe muallimi Ali Rıza Efendi tayin edildi. İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü 22 Ocak 1899 tarihinde Maarif Nezareti’ne bilgi verdi. Ali Rıza Efendi’ye ait kefaletnameyi gönderdi. Maarif Meclisi ve Muhasebe-i Maarif-i Umumiye kefaletnameyi usulüne uygun buldu. Maarif Nezareti 7 Mart 1899 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bilgi vererek gereğini emretti.

İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’nün talebi üzerine Maarif Meclisi’nin 14 Eylül 1901 tarihli kararıyla Ali Rıza Efendi’nin görevlerinde değişiklik yapıldı. Ali Rıza Efendi 90 kuruş maaşlı İdadi Mektebi ikinci ve üçüncü sınıflar Türkçe muallimliğine, Yusuf Ziya Efendi’nin yerine 150 kuruş maaşlı Maarif Sandığı eminliğine ve 60 kuruş maaşlı İdadi Mektebi İbtidâî şubesi ihtiyat sınıfı birinci kısım uallimliğine atandı. İzmit İdadi Mektebi 150 kuruş maaşlı birinci sınıf Türkçe ve 80 kuruş maaşlı ilm-i ahlak muallimi Ali Mazhar Efendi’nin İzmit Maarif Muhasebe Memurluğu’na atanmasından dolayı işlerinin yoğunluğunu gerekçe göstererek istifa etmesi üzerine Maarif Meclisi’nin 14 Ağustos 1902 tarihli kararıyla 150 kuruş maaşlı İzmit İdadi Mektebi birinci sınıf Türkçe muallimliğine Ali Rıza Efendi ilave memuriyetle tekrar tayin edildi. Maarif Nezareti 29 Eylül 1902 tarihinde İzmit İdadi Mektebi Müdürlüğü’ne bilgi verdi.

1903 yılında İzmit kasabasındaki iki muntazam ibtidâî mektebinden biri İmaret Erkek İbtidâî Mektebi idi. Mektepte iki daimi, bir seyyar muallim görev yapmaktaydı. Aylık 300 kuruşluk muallim maaşları evkaf-ı münderise akaratı kira gelirleri ile İzmit Demiryolu İstasyonu’ndaki iskeleden çıkarılan zahire çuvallarından Liva İdare Meclisi kararıyla alınan ücretten düzenli olarak ödenmekteydi.

Ali Rıza Efendi İzmit İdadi Mektebi Türkçe muallimliği ve Maarif Komisyonu sandık emiînliği görevlerinden 13 Eylül 1909 tarihinde ayrıldı. İzmit Tensikât Komisyonu 13 Ekim 1909 tarihinde bir daha devlet hizmetinde istihdam edilmemek ve tazminat ödenmek şartıyla kadro harici bırakılmasına karar verdi. Ancak Ali Rıza Efendi tazminat alamadı. İstihdamına cevaz kararı almadan İstanbul Maarif Müdürlüğü’nün 5 Ekim 1909 tarihli tezkiresi üzerine Bayezit Merkez Rüşdiye Mektebi muallim-i saniliğine atandı. 5 Kasım 1909 tarihinde asaleti tasdik edildi. 1914 yılı başında Bayezit Merkez Rüşdiye Mektebi’de muallim-i sinilik görevine devam etmekteydi.

İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i saniliğine 13 Aralık 1894 tarihinde Halil Efendi atandı. Halil Efendi 13 Ocak 1898 tarihinde istifa ederek Yalova kazası telgrafhânesi çavuşluğuna tayin edildi. İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallim-i evvelliğine 1905 yılında Ahmet Hamdi Efendi naklen ve terfien atandı. İzmit Maarif Muhasebesi tarafından tanzim edilip Mekâtib-i İbtidâîye İdaresi başkâtibi Bedri Bey’in 2 Eylül 1908 tarihinde Maarif Nezareti’ne gönderdiği deftere göre İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallimi 200 kuruş maaşlı Hâfız Ahmet Efendi idi. Muallim refiki 90 kuruş maaşlı Faik Efendi idi. Mektepte hademe 90 kuruş maaşlı Mehmet Ağa idi. Mektep personeli aylık maaş tutarı olan 380 kuruş mahalli imkânlarla tedarik edilen akarat kira gelirleri ile öğrenci velilerinden alınan tedrîs ücretlerinden ödenmekteydi. İmaret Erkek İbtidâî Mektebi muallimi refiki Faik Efendi 15 Aralık 1908 tarihinde İzmit İdadi Mektebi İbtidâî şubesi ihtiyat sınıfı muallimliğine tayin edildi. Faik Efendi daha sonra İmaret Erkek İbtidâî Mektebi hademeliğine atandı.

1894 yılında meydana gelen depremde İmaret Erkek İbtidâî Mektebi zarar gördü. Bu sebeple İzmit İdadi Mektebi’nin alt katındaki boş odalara geçici olarak taşındı. İzmit Maarif Müdürlüğü 27 Aralık 1909 tarihinde Maarif Nezareti’ne İmaret Erkek İbtidâî Mektebi’nin tamir edildiğini bildirdi.

KAYNAKÇA

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Maarif Nezareti, Tedrîsât-ı İbtidâiye Kalemi Belgeleri: MF. İBT; Maarif Nezareti, Mektûbî Kalemi Belgeleri: MF. MKT.; Recep Dikici, “Osmanlı Dönemi’nde Kocaelili (İzmitli) Âlim ve Edipler”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, III, Haluk Selvi ve M. Bilal Çelik (eds), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları, Kocaeli 2015, s. 1441-1458.

Biray ÇAKMAK